Sose Jamharyan educational blog

Բառարան

Ավատ– տիրակալի կողմից ավատառուին (վասալին) տրված հողային տիրույթ

Ավատառու | անձ, որը տիրոջից հողի շնորհ է ստացել` հավատարմության և ծառայությունների դիմաց

Ավատատիրություն | սոցիալ-տնտեսական խիստ աստիճանակարգված համակարգ՝ հիմնված հողերի բաշխման և անձնական հավատարմության վրա։

Ազատներ և անազատներ | միմյանցից իրավունքներով և պարտականություններով առանձնացած հասարակական խավեր:

IV դարում Հայաստանը թևակոխեց նոր՝ ավատատիրական (ֆեոդալական) հարաբերությունների դարաշրջան: Տոհմիկ ավագանու և պետական պաշտոնեության առավել խոշոր ներկայացուցիչներին հատկացված պետական (արքայական) հողերը վերածվեցին ժառանգական սեփականության՝ ավատի (ֆեոդի), իսկ այդ հողերում ապրող բնակչությունը (գյուղացի ազատ համայնականներ)՝ ավատատերերից կախյալ հարկատու բնակչության: Քաղաքական իշխանության մասնատումը (և թուլացումը) և բնակչության խոցելիությունը ստեղծեցին այնպիսի unցիալ-տնտեսական, քաղաքական և իրավական հարաբերություններ, որոնց ամբողջությունը հետագայում կոչվեց ավատատիրություն: Դա սոցիալական և տնտեսական խիստ աստիճանակարգային համակարգ էր՝ հիմնված հողերի (ավատի) բաշխման և անձնական հավատարմության վրա։ Հողատերը (արքան, նախարարները և այլք) ավատ էր տալիս և դրա հետ մեկտեղ՝ զինվորական ու իրավական պաշտպանության խոստում։ Փոխարենը նա ավատառուից (ավատը ստացողից) որևէ տեսակի վճար էր ստանում: Դա կարող էր ենթադրել զինվորական ծառայություն, ապրանքով կամ փողով կանոնավոր վճարում:

Ավատատիրական հարաբերությունների խորացմանը զուգընթաց ավելի որոշակիորեն դրսևորվեցին սոցիալական շերտերի տարբերությունները։ Հասարակության մեջ առանձնացան երկու դասեր՝ «ազատներ» և «անազատներ», որոնք միմյանցից առանձնանում էին իրավունքներով և պարտականություններով։ Ազատների դասի ներկայացուցիչներն էին խոշոր և միջին հողատեր ազնվականները (նախարարներ, հոգևորականներ և այլք), իսկ անազատների դասի ներկայացուցիչներն էին քաղաքացիները (արհեստավորներ և առևտրականներ) և ազատ կամ կախյալ գյուղացիները (շինականները):

Պայքար թագավորական իշխանության համար

Ավատատիրական հարաբերությունների արմատավորմանը զուգընթաց խոշոր կալվածատերերը ձեռք բերեցին ավելի մեծ անկախություն։ Այդուհետ հայ թագավորները հաճախ ստիպված էին դիմակայել միաժամանակ կենտրոնախույս ուժերին և արտաքին թշնամիներին: Վիճակը սրվում էր, հատկապես երբ անհրաժեշտ էր լինում հավասարակշռություն ապահովել Հռոմեական և Սասանյան կայսրությունների միջև։ Երկրի կայունությունը պահպանելու առումով եկեղեցու և թագի դաշինքը սկզբում փոխշահավետ էր: Սակայն ժամանակի ընթացքում եկեղեցական կալվածատիրությունը լայն չափերի հասավ և արդեն մրցակցում էր ոչ միայն նախարարական տների, այլև թագավորի հետ:

Տրդատ Մեծին հաջորդած Խոսրով III Կոտակի (330-338) օրոք արդեն արքան, նախարարները և եկեղեցին բաժանվեցին Հռոմի, Սասանյանների և կենտրոնաձիգ իշխանության կողմնակիցների: Խոսրով Կոտակին հաջողվեց ճնշել կենտրոնախույս նախարարական ելույթները և վերահսկողություն հաստատել ավագ նախարարների վրա: Ապագա անհնազանդությունները կանխելու համար նա օրենք սահմանեց, ըստ որի՝ հազար և ավելի զինվոր ունեցող նախարարները պիտի ապրեին արքունիքում՝ թագավորի հսկողության ներքո։ Խոսրովի կարճատև թագավորումը նշանավորվեց նաև Դվին քաղաքի կառուցմամբ, որը դարձավ նոր մայրաքաղաքը՝ փոխարինելով Արտաշատին: Խոսրով Կոտակի կառավարման վերջին տարիներին կրկին լարվեցին հռոմեա-պարսկական հարաբերությունները:

338 թ. սկսված պարսկա-հռոմեական պատերազմի ժամանակ գահաժառանգ Տիրանը հարկադրաբար ապաստանեց Հռոմում։ Հաջորդ տարի նա վերադարձավ Հայաստան և Հռոմի աջակցությամբ հաստատվեց գահին: Տիրանը փորձում էր ճնշել նախարարական ապստամբությունները։ Լարված էին նրա հարաբերությունները եկեղեցու հետ, քանի որ վերջինս սկսել էր հարել ընդդիմադիր շարժմանը: Տիրանի անհավասարակշիռ և կտրուկ միջամտությունների արդյունքում ի վերջո ձախողվեց թագավորական իշխանության կենտրոնացման քաղաքականությունը:

Արշակ II արքան և պարսկա-հռոմեական պատերազմները

Տիրանին հաջորդած Արշակ II-ը (350-368) Հայաստանը կառավարում էր ներքին հակամարտությունների պայմաններում։ Լարվածությունը թուլացնելու նպատակով նա փորձում է համերաշխության եզրեր գտնել եկեղեցու և նախարարների հետ։ Վերականգնում է տոհմիկ ավագանու ժառանգական արտոնությունները: Կաթողիկոսությունը վերադարձնում է Լուսավորչի տոհմին՝ Ներսես Պարթևի գլխավորությամբ: Երկրի ներքին կայունությունն ապահովելու համար ձեռնամուխ է լինում օրենսդրական մի շարք կարգավորումների։ 354 թ. հրավիրվում է առաջին հայկական եկեղեցական ժողովը Աշտիշատում, որտեղ ընդունվում են աշխարհիկ և կրոնական մի շարք կանոններ: Ժողովի որոշմամբ որոշ չափով կրճատվում են ժողովրդից գանձվող հարկերը: Որոշվում է բոլոր գավառներում հիմնել հունական և ասորական դպրոցներ և արգելել պարսկերենի ուսուցումը: Որոշվում է նաև բացել որբանոցներ, հիվանդանոցներ, անկելանոցներ, աղքատանոցներ: Սակայն իրավիճակը շուտով կտրուկ փոխվում է: Կենտրոնական իշխանությունն ամրապնդելու նպատակով արքան կառուցում է նոր քաղաք, որն իր անունով կոչում է Արշակավան: Նախարարները, սակայն, դժգոհ լինելով կենտրոնական իշխանության ամրապնդման քաղաքականությունից, ապստամբում և ավերում են Արշակավանը:

Երկրում այս իրադրությունն էր տիրում, երբ նոր պատերազմ է սկսվում պարսիկների և հռոմեացիների միջև (359 թ.)։ Հայաստանին կրկին ընտրություն էր պարտադրվում՝ ի նպաստ կողմերից մեկի: Արշակ արքային միառժամանակ հաջողվում է պահել երկրի հավասարակշռությունը, սակայն 363 թ. կնքված Մծբինի հռոմեա-պարսկական հաշտության դաշնագրից հետո դա այլևս անհնար էր: Դաշնագրով, որը հայտնի է նաև «ամոթալի» անվամբ, հռոմեացիները խոստանում էին չօգնել Արշակ II-ին, եթե Շապուհը նրա դեմ պատերազմ սկսեր:

Շուտով սկսվում է պարսկա-հայկական քառամյա պատերազմը (364-368): Սկզբնապես հայկական կողմը հաջողությամբ էր պայքարում պարսկական բանակի դեմ, սակայն նախարարներից ոմանք կամ աստիճանաբար անցնում են պարսիկների կողմը, կամ էլ չեզոքություն են պահպանում: Արքան մնում է միայնակ և ստիպված է լինում ներկայանալ Շապուհ II-ին: Նա ձերբակալվում է և իր մահկանացուն կնքում Անհուշ բերդում (368 թ.)։

Այդ նույն ժամանակ Արտագերս ամրոցում ամրացած Փառանձեմ թագուհին փորձում էր դիմադրել պարսիկներին, մինչ որդին՝ Պապը, կվերադառնար Հռոմից։ Սակայն համաճարակի և սովի պատճառով դիմադրությունը թուլանում է։ Պարսիկներին հաջողվում է գրավել բերդն ու գերեվարել թագուհուն:

Պապ արքան և նրա վերափոխությունները

Արշակին հաջորդած երիտասարդ Պապ արքան (370-374) գահ է բարձրանում շատ ծանր պայմաններում։ Պատերազմական գործողությունների արդյունքում ավերվել էին հայոց քաղաքային կենտրոնները՝ Արտաշատը, Երվանդաշատը, Տիգրանակերտը, Դվինը, Վաղարշապատը, Վանը և այլն: Չնայած դրան՝ 371 թ. Ձիրավի դաշտում՝ Նպատ լեռան փեշերին, Պարսկաստանի նկատմամբ տարած փայլուն հաղթանակը հնարավորություն է տալիս զբաղվել երկրի ներքին գործերով և ձեռնարկել երկրի վերակառուցումը: Իր կարճատև կառավարման տարիներին Պապը փորձում է իրագործել մի շարք վերափոխություններ, որոնք միտված էին երկրի բարեկեցության ամրապնդմանն ու թագավորության ամբողջականության վերականգնմանը:

Պապի առաջին ձեռնարկումներից է լինում ուժեղ բանակի ստեղծումը՝ հասցնելով այն 90 հազարի: Կարճ ժամանակում նա հետ է նվաճում Հայաստանից զավթված գրեթե բոլոր ծայրագավառները: Կենտրոնախույս ուժերի հնազանդեցումից հետո Պապը ձեռնամուխ է լինում եկեղեցու վերափոխությանը: Նա վճռական է գտնվում և հայոց եկեղեցին դուրս է բերում Կեսարիայից ունեցած կախվածությունից: Ներսես կաթողիկոսի մահվանից հետո հայ եպիսկոպոսներն են ձեռնադրում հայոց նոր կաթողիկոսին՝ շրջանցելով Կեսարիայում ձեռնադրվելու ավանդույթը: Շնորհիվ այս վերափոխության՝ հայոց եկեղեցին ձեռք է բերում ինքնուրույնություն։

Եկեղեցու նկատմամբ գահի անվերապահ գերակայությունը հաստատելու նպատակով Պապ արքան նաև կրճատում է եկեղեցու արտոնությունները. սահմանափակում է նրա եկամտի աղբյուրները (կալվածքներ և այլն), փակում է բազմաթիվ մենաստաններ և կուսանոցներ: Արտաքին քաղաքականության ոլորտում փորձում է հարաբերություններ հաստատել Պարսկաստանի հետ։ Բայց այդ ամենն առաջացնում է թե՛ նախարարների, թե՛ եկեղեցականների և թե՛ դաշնակից Հռոմի թշնամանքը: Արդյունքում Հռոմի կայսրի հանձնարարությամբ Պապը դավադրաբար սպանվում է 374 թվականին:

Մեծ Հայքի բաժանումն ու թագավորության կործանումը

Պապ արքան, թերևս, Արշակունիների վերջին զորեղ և գործունյա արքան էր, որի սպանությունից հետո արքայական իշխանության, եկեղեցու և նախարարների միջև առաջացած անջրպետն էլ ավելի խորացավ: Այս ընթացքում զորեղացավ Մամիկոնյան նախարարական տոհմը՝ դառնալով երկրի փաստական կառավարիչը: Հայաստանում կենտրոնական իշխանությունը վերջնականապես կազմալուծվեց: Իսկ արդեն 387 թ. Պարսկաստանի և Հռոմի համաձայնությամբ այն բաժանվեց երկու անհավասար մասի, որի մեծագույն մասն անցավ Պարսկաստանի հսկողության տակ: Ձևականորեն Հայաստանի երկու մասերում էլ շարունակում էին կառավարել Արշակունի թագավորները: Մի վերջին անգամ Հայաստանի միասնականությունը վերականգնելու փորձ արվեց հայոց Վռամ շապուհ արքայի (388-414) օրոք. նա փորձեց երկու մասի բաժանված Հայաստանները միավորել հոգևոր-մշակութային ճանապարհով: Նրա աջակցությամբ էր, որ 405 թ. Մեսրոպ Մաշտոցը ստեղծեց հայոց այբուբենը, և դպրոցներ բացվեցին թե՛ պարսկական, թե՛ հռոմեական (բյուզանդական) Հայաստաններում: Սակայն Արշակունյաց Հայաստանի փլուզումն այլևս հնարավոր չեղավ կասեցնել։ Հաղթեց ավագանու ծրագիրը. 428 թ. նրանց պահանջով Պարսից շահը գահընկեց արեց Արշակունյաց վերջին հայ արքային՝ Արտաշես-Արտաշիրին:

Հարցեր և առաջադրանքներ

1. Ինչպե՞ս արմատավորվեց ավատատիրությունն Արշակունյաց Հայաստանում:

4-րդ դարում ամրապնդվեց ավատատիրությունը։ Պաշտոնյա և հարուստ մարդիկ, որոնք կոչվում էին ավատներ և հող ունեին, սկսեցին այն ժառանգաբար փոխանցել։ Իսկ այն մարդիկ, որոնք ապրում էին այդ հողերի վրա պիտի վճարեին դրա համար կամ զինվորական ծառայություն ապահովեին։

2. Ինչո՞վ էր պայմանավորված թագավորական իշխանության թուլացումը ավատատիրության ձևավորման ընթացքում:

Մեծ կալվածատերերը  ինքնուրույնություն էին ձեռք բերել և դիմակայում էին թագավորին, քանի որ չէին ուզում երթարկվել նրա հրամաններին։

3. Ինչո՞ւ Հռոմը չհանդուրժեց Պապ արքայի ձեռնարկած վերափոխությունները և կազմակերպեց նրա սպանությունը:

Որովհետև Հայսատանը ձեռք էր բերում ավելի շատ ինքնուրույնություն և Պապ թագավորը լավացնում էր իր հարաբերությունները Պարսկաստանի հետ։

4. Ի՞նչ ես կարծում, ի՞նչ առավելություն տվեց Հայոց եկեղեցուն այն, որ Պապ արքան արգելեց կաթողիկոսի ձեռնադրումը Կեսարիայում։

Հայոց եկեցին ավելի ինքնուրույն դարձավ և ազատվեց այլ ազդեցությունից։

5. Ի՞նչ հետևանքներ ունեցավ և կարող էր ունենալ այն, որ արքան, նախարարներն ու եկեղեցին բաժանվեցին Հռոմի, Սասանյանների և կենտրոնաձիգ իշխանության կողմնակիցների:

Արքան, նախարարներն ու եկեղեցին բաժանվելը Հռոմի, Սասանյանների և կենտրոնաձիգ իշխանության կողմնակիցների միջև հանգեցրեց մի շարք հետևանքների:

6. Որքանո՞վ էր հիմնավոր Վռամշապուհ արքայի՝ Հայոց հողերը հոգևոր-մշակութային ճանապարհով միավորելու փորձը

Վռամշապուհ արքայի՝ Հայոց հողերը հոգևոր-մշակութային ճանապարհով միավորելու փորձը բավականին հիմնավորված էր, քանի որ այն նպատակ ուներ մոնոէթնիկ և միավորված Հայոց պետականությունը պահպանելու և ուժեղացնելու համար:

7. Վռամշապուհ արքայի՝ Հայոց հողերը հոգևոր-մշակութային ճանապարհով միավորելու փորձը բավականին հիմնավորված էր, քանի որ այն նպատակ ուներ մոնոէթնիկ և միավորված Հայոց պետականությունը պահպանելու և ուժեղացնելու համար:

Վռամշապուհ արքայի փորձը ուղղված էր այնպիսի մի պետական համակարգի ձևավորմանը, որը հիմնված էր հայկական մշակույթի, կրոնի և համազգային ինքնագիտակցության վրա: Այս փորձը հատկապես կարևոր էր այն ժամանակ, երբ հայոց տարածքները բաժանված էին տարբեր արտաքին ուժերի Սասանյանների, Հռոմի ազդեցության տակ:

8. Ի՞նչ ես կարծում, եթե Վռամշապուհ արքան չդիմեր պարսից արքային՝ հայոց գրերի ստեղծումը թույլ տալու հարցով, դա ի՞նչ խնդիրներ կառաջացներ:

Վռամշապուհ արքան չդիմեր պարսից արքային՝ հայոց գրերի ստեղծումը թույլ տալու հարցով, դա կարող էր հանգեցնել մի քանի կարևոր խնդիրների, որոնք ի վերջո կազդեին Հայաստանի մշակութային և քաղաքական զարգացման վրա:

Դասագրքի հղումը

Նոր դասագրքի հղումը

Փետրվարի 10-16

Սիրելի՛ ընկերներ, այս շաբաթ ներկայացնելու եք հետևյալ թեման․

• Քորդավորների բազմազանությունը
• Քորդավորների ընդհանուր բնութագիրը
• Դասը սովորել պատմել-նոր դասագիրք-էջ՝ 106-108

Լրացուցիչ աշխատանք, պատասխանել հարցերին․

1. Թվարկեք 4- 5  քորդավոր կենդանի
2. Ձկներ, շնաձկներ, երկկենցաղներ,սողուններ, թռչուններ:
3. Ներկայացնել Նշտարիկի մարսողությունը և շնչառություն
4. Նշտարիկի բերանը գտնվում է կարճ շոշափուկներով պսակի հիմքում, որտեղից ջուրը մղվում է դեպի նախաբերանային ճեղք և անցնում բերան: Սնունդը անցնում է կլանը, որտեղից մարսողություն տեղի է ունենում աղիքներում, իսկ չմարսված մնացորդները դուրս են բերվում հետանցքով: Կլանի պատերում Նշտարիկը ունի 150 զույգ խռիկային ճեղքեր, որոնց միջնապատերը հարուստ են արյունատար մազանոթներով՝ իրականացնելով գազափոխանակություն արյան և ջրի միջև:
   Նշտարիկի արտաթորությունը և սեռական օրգանները գտնվում են մարմնի հետևի մասում, որտեղ կատարվում է սեռական բազմացում:
5. Ներկայացնել Նշտարիկի նյարդային համակարգը և զգայարանները
6. Նշտարիկի քորդայի վերևում գտնվում է նյարդային խողովակը, որն ուղեղաբուշտ է ձևավորում: Նշտարիկը գլխուղեղ չունի: Նյարդերը դուրս են գալիս խողովակից և ուղղվում տարբեր մասեր: Զգայարանները թույլ են, բայց կա լուսազգացություն և հոտառության փոսիկ, ինչպես նաև շոշափելիքի ընկալիչներ ամբողջ մարմնում:

Ես ներկայացնելու եմ նոր թեմա․

Անձրևորդի արտաքին և ներքին կառուցվածքը

Դասի հղումը

1. Որո՞նք են արդյունաբերության հին և նոր ճյուղերը:

Հին ճյուղեր են մետաղաձուլությունը և թեթև արդյունաբերությունը, իսկ նոր ճյուղեր են էլեկտրաէներգետիկան, մեքենաշինության ճյուղերի մեծ մասը և քիմիական արդյունաբերությունը: Նորագույն ճյուղերից են ռոբոտաշինությունը, նանոտեխնելեգիաները և այլն:

1. Նշեք արդյունաբերության այն ճյուղերը, որոնք դուք առաջնային եք համարում:
2. Առաջինն եմ համարում սննդի արդյունաբերությունը։
3. Որո՞նք են արդյունաբերության զարգացման նախադրյալները:
4. Արդյունաբերության զարգացումը,այսինքն ձեռքի աշխատանքից անցումը մեքենայականի, մանուֆակտուրայի վերածումը ֆաբրիկայի։ Դա ագրարայինտնտեսությունից արդյունաբերական արտադրության անցում է, որը հանգեցնում էհասարակության վերափոխման։ Արդյունաբերության զարգացումը տարբերերկրներում տեղի էր ունենում տարբեր ժամանակահատվածներում, սակայնընդհանուր առմամբ արդյունաբերության զարգացումը սկսվեց 18-րդ դարի կեսերից և ավարտվեց 19-րդ դարում։ Արդյունաբերության զարգացման հետևանքով տեղիունեցավ արդյունաբերության արագ զարգացում և  կապիտալիզմի՝ որպեսաշխարհի գերիշխող տնտեսական համակարգի հաստատող համակարգ։Մինչ այսօր տեղի է ունենում Արդյունաբերության զարգացում`նորագույն տեխնալգիաների օգտագործմամբ:

Գրիպը վիրուսային ծագման սուր վարակիչ հիվանդություն է, որով հիվանդանում են բոլոր տարիքի մարդիկ: Այն կարող է դրսևորվել եզակի դեպքերի, համաճարակների և պանդեմիաների ձևով: Առավել տարածված են գրիպի Ա, Բ, Ց տեսակները: Գրիպի վիրուսը ժամանակի ընթացքում փոփոխվում է, ինչի հետևանքով առաջանում են նոր ենթատեսակներ:

Հիվանդության ախտանաիշներն են

ա.գլխացավ

բ. մկանացավ

գ. ջերմություն, ընդհուպ մինև 38 աստիճան

դ.հազ

ե.թուլություն

զ.հարբուխ կամ քթի խցանում

է. Հեղձուկ

ը. Երբեմն քթից արյունահոսություն

Ինչպե՞ս պաշտպանվել գրիպից

Կանոն 1. Լվացվել

ա .Ձեռքերը հաճախակի լվանալ օճառով կամ հոսող ջրով, եթե չկա նման հարմարություն, ապա օգտագործել սպիրտ պարունակող կամ ախտահանող որևէ միջոց:

բ. Առարկաների մակերեսը լվանալ և ախտահանել կենցաղային լվացող միջոցների կիրառմամբ:

Կանոն 2. Պահպանել տարածություն և ճիշտ վարվելակերպ

ա. Խուսափել հիվանդ մարդկանց հետ մոտ շփումից

բ. Հազալիս ու փռշտալիս բերանը և քիթը փակել անձեռոցիկով:

գ.Խուսափել ձեռքերով աչքերին քթին և բերանին դիպչելուց, քանի որ գրիպի վիրուսը տարածվում է այս ուղիներով ևս:

Կանոն 3. Իրազեկվել

ա. Գրպի վերաբերյալ իրազեկվել և տեղեկացնել ուրիշներին:

բ.Վարել առողջ ապրելակերպ, լիարժեք քնել ,սպիտակուցներով, հանքային աղերով, վիտամիններով հարուստ սնունդ ընդունել, ֆիզիկական ակտիվություն ցուցաբերել:

գ.Հետևել գրիպի վերաբերյալ բժիշկների խուրհուրդներին և հայտարարություններին:

Ի՞նչ անել, եթե ձեզ մոտ առկա են գրիպի ախտանշաններ

ա.Մնալ տանը և անհապաղ հրավիրել բժիշկ

բ.Հետևել բժիշկի խորհուրդներին, կատարել նրա նշանակումները, պահպանել անկողնային ռեժիմ և ընդունել մեծ քանակությամբ հեղուկ

գ.Փռշտալիս կամ հազալիս բերանը և քիթը փակել միանվագ օգտագործման անձեռոցիկով

դ. Հազալուց և փռշտալուց հետո ձեռքերը մանրակրկիտ լվանալ հոսող ջրով և օճառով:

Homework: Day 1: English in mind: Retell the text p. 46, ex. 2, 3a,b,c,d page 47

Այն հիվանդությունները, որոնք տարածվում են տարբեր հարուցիչների միջոցով, կոչվում են վարակիչ հիվանդություններ:Հարուցիչներ են տարբեր վիրուսներ, բակտերիաներ, սնկեր: Ցանկացած վարակիչ հիվանդության զարգացման համար պարտադիր է  3 պայման.

1. Հարուցիչ
2. Փոխանցման ճանապարհ
3. Ընկալունակ օրգանիզմ

Վարակիչ հիվանդություններին  բնորոշ է փուլայնությունը և կրած հիվանդությունից հետո իմունիտետի զարգացումը:

Շնչառական ուղիների ինֆեկցիաներ

Փոխանցվում են օդակաթիլային կամ օդափոշային ճանապարհով;օր գրիպը, կարմրուկը, դիֆտերիան, խոզուկը,կապույտ հազը, թոքախտը և այլն: Շնչուղիների ինֆեկցիոն հիվանդությունների գաղտնի շրջանը կարող է տևել տևել մի քանի ժամից մի քանի օր: Հիվանդության սկիզբը սուր է` ջերմության բարձրացում, ախորժակի անկում, քթահոսություն, հազ, թուլություն:

Վարակի կանխարգելման համար պետք է առանձնացնել հիվանդին, նրա սպասքը, անձնական իրերը, սենյակը պետք է պարբերաբար օդափոխել, բարձրացնել օրգանիզմի ընդհանուր դիմադրողականությունը, պահպանել սննդի և անկողնային ճիշտ ռեժիմը: